Przykładem takiej odpowiedzi też jest właśnie powstanie Fundacji Świętego Józefa w 2019 roku jako pomoc osobom skrzywdzonym wykorzystaniem seksualnym we wspólnocie Kościoła. Taką odpowiedzią też wcześniej było powstanie inicjatywy „Zranieni w Kościele”. Pamiętam w 2018 roku, zastanawialiśmy się jako katolicy świeccy, zaangażowani w Kluby Inteligencji Katolickiej, Laboratorium „Więzi”, Pracownię Dialogu – jak odpowiedzieć na to zbliżające się z Zachodu tsunami doniesień o nadużyciach w Kościele. I pierwszą myślą było: napiszemy oświadczenie. No kto przeczyta oświadczenie?

Nikt.

Nikt. I pamiętam to myślenie: co możemy zrobić? Pojawił się wtedy pomysł telefonu zaufania, środowiska wsparcia dla osób skrzywdzonych. I to była tak naprawdę pierwsza inicjatywa Kościoła, jeszcze przed Fundacją św. Józefa. Mówię: „Kościoła”, bo czujemy się, ja się czuję – Kościołem. Pamiętam, jak po pewnej debacie na ten temat byliśmy poruszeni, wtedy nawet nie statystykami, bo jeszcze w Polsce nie było wiadomo, jaka u nas jest skala tych krzywd, o świecie się już mówiło. Zapytałam księdza Adama Żaka, jezuity, który od ponad 10 lat tworzy struktury pomocowe w Kościele: dlaczego mam się angażować? Dlaczego mam coś robić? Przecież… nie ja skrzywdziłam... Nie jestem za to odpowiedzialna... I ks. Żak mi powiedział coś takiego: „bo Jezus mówi weź swój krzyż” – pamiętam, jak mnie to zaskoczyło – „pani Marto, to jest nasz krzyż, nas, katolików, żeby pomóc tym osobom”.

To wszystko, co pani mówi, jest na pewno zrozumiałe, ale tylko dla tych, którzy są wewnątrz Kościoła. Zastanawiam się, czy ten język, którym mówi pani o krzyżu, o pewnej misji, czy jest w ogóle jeszcze zrozumiały na zewnątrz? Zrozumiały dla młodych ludzi? Czy my już nie mamy tego wspólnego, no właśnie języka, którym możemy o takich problemach rozmawiać?

Dla mnie bycie chrześcijanką to nie jest zestaw idei, zestaw poglądów. To jest postawa afirmująca. Jak było od początku chrześcijaństwa? Poznawano ich po zachowaniu, po byciu we wspólnocie, po tym, jak się inaczej zachowują jak siebie miłują, jak się do siebie odnoszą. Nie język, ale relacje z tymi, których mamy wokół siebie jest istotą chrześcijaństwa. A tym bardziej, gdy widzimy osoby, które szczególnie potrzebują naszej otwartości: czy to migranci, uchodźcy, osoby wykluczone w jakimkolwiek sensie, osoby skrzywdzone. Ta postawa afirmująca, przyjmująca – to jest coś, co, tak myślę, jest jedynym mostem, po którym mogą przejść osoby odgrodzone od Jezusa.

To jest nasza odpowiedzialność: jak się zachowuje, jaka jestem, jakie postawy przyjmuję – tylko tym mogę przemówić czy pokazać. Ktoś może zapytać, dlaczego to robię, mogę odpowiedzieć. Ale to, jak chcę działać, to wynika właśnie z tego.

Rzeczywistość daje wiele sytuacji, w których to „sprawdzam” jest. Chociażby wojna w Ukrainie była takim momentem, w którym oczekiwano od Kościoła reakcji. Jaka powinna być rola Kościoła, jeśli chodzi o pomaganie w takich sytuacjach przy konfliktach zbrojnych? Jakie podejście właśnie do kwestii walki o pokój Kościół powinien przyjmować?

Ja bym nie chciała ani dyskusji kierować na instytucję, ani bym nie chciała, żeby to tylko hierachowie Kościoła wytyczali kierunki działań, bo tak jak powiedziałam, jestem w tym Kościele dlatego, że to jest moja wspólnota. Nie dlatego, że jakiś biskup albo jakiś świecki lider, liderka jest fajny, tylko dlatego, że to jest moja wspólnota, której założycielem jest Jezus.

Co w tej wspólnocie mówi się o tym właśnie, czym dzisiaj jest pokój i jak o niego walczyć? I czy właśnie jest jakaś rola tej wspólnoty w walce o tę sprawę?

Dzisiaj potrzebujemy właśnie jako chrześcijanie nadać ludziom podmiotowość i sprawczość. To, co dzisiaj możemy zauważyć, to potworne lęki, niepokoje wynikające nie tylko z powodu wojny w Ukrainie, ale również zmian klimatycznych, wcześniej pandemii, sytuacji politycznej na świecie. Bardzo dużo tego niepokoju. Ludzie mają poczucie, że wiele spraw decyduje się ponad ich głowami, a jak ktoś decyduje za mnie, to ja się zwalniam z odpowiedzialnośc, zamykam się w sobie. Proszę zobaczyć, po pandemii spadł wolontariat. Zamykamy się w sobie. To, na co ja mam wpływ, to tylko na siebie, to znaczy już nie na otoczenie.

I właśnie ten brak podmiotowości sprawia, że mamy niepokój, zamykamy się, wyobraźnia jest zagospodarowana przez różnego rodzaju populizm od prawej do lewej. A populizm rodzi wojny.

Problem polega na tym, że gdy papież Franciszek mówi o pokoju, mówi o wojnie, zwłaszcza w kontekście wojny właśnie w Ukrainie, to bywa niezrozumiałe. Ten świat poza światem Kościoła nie do końca rozumie, co papież ma na myśli, gdy mówi o zabieganiu o pokój ponad wszystko. Bo w naszej perspektywie jest po prostu kat, jest ofiara, jest sprawiedliwość – ocena jest jasna. Więc jak właściwie mówić o tej idei pokoju, żeby jednocześnie nie urażać tych, którzy rzeczywiście tę ogromną krzywdę, niesprawiedliwość widzą.

Dokładnie i dzisiaj naszym zadaniem, właśnie też chrześcijańskim, jest pomóc braciom i siostrom z Ukrainy, których dzisiaj mamy bardzo dużo w Polsce. Przyjąć ich, wysłuchać –  to wcale nie jest odkrycie XXI wieku – wysłuchanie człowieka. Mamy im pomóc, mamy uczyć się z nimi żyć i to jest zadanie pierwsze i najpilniejsze.

Ale jednocześnie jest pytanie: co po zakończonej wojnie? Z jakimi zostaniemy sumieniami, z jakim zostaniemy wnętrzem? Czy nie będzie to wnętrze, które pała rządzą nienawiści, zemsty? Więc dzisiaj mamy konkretne zadanie do zrobienia, ale jednocześnie ważna jest ta perspektywa przyszłości: jak spojrzymy na tych, których dziś nazywamy wrogami, o których mówimy tylko z nienawiścią, a to będzie też zadanie, jak budować relacje pokojowe z dzisiejszymi wrogami.

A jest jakieś miejsce w Kościele, gdzie ludzie, którzy zastanawiają się nad tym, jak właśnie rozumieć ten pokój, jak o niego walczyć, jak patrzeć właśnie przez tę perspektywę przyszłości – mogą się spotykać?

Razem z wieloma organizacjami, wspólnotami zrzeszonymi wokół prymasa, który przewodniczy idei odnowionych zjazdów gnieźnieńskich, rozpoczęliśmy przygotowania do XII Zjazdu Gnieźnieńskiego. Odbędzie się on od 11 do 14 września 2025 roku pod hasłem: „Odwaga pokoju. Chrześcijanie razem dla przyszłości Europy”.

Razem myśleć i działać, iść w jednym kierunku. I stwierdziliśmy, że tak, to odwaga pokoju, że dzisiaj chcemy tak działać, chcemy tak myśleć.

Chcemy zaprosić również inne osoby, organizacje, wspólnoty do takiego właśnie namysłu. To była nasza pierwsza refleksja, że nie chcemy, żeby uczestnicy XII Zjazdu Gnieźnieńskiego byli tylko odbiorcami, chcemy, żeby byli współtwórcami tego tego wydarzenia.

A drugą taką refleksją było, że pokój to nie jest wysłuchanie nawet i najmądrzejszych prelegentów, ludzi, którzy czynią czy robią pokój, czy świadków kataklizmów czy wojen.

Mówiła pani o tym pokoju, ale jednocześnie innych wyzwaniach, które gdzieś w międzyczasie się przeplatały, chociażby kwestie katastrofy klimatycznej, to jest jeden z tych tematów, które rzeczywiście budzą niepokój i ta perspektywa migracji, które związane będą właśnie ze zmianami klimatu, to też jest wielki temat do namysłu. Pytanie, czy właśnie Kościół jest gotowy na to, żeby odpowiadać na te wyzwania, które przecież tak dynamicznie tak szybko się zmieniają?

Tak. Dla mnie Zjazd Gnieźnieński jest takim laboratorium doświadczania Kościoła. Impuls nie idzie z góry, to jest środowisko nas, chrześcijan – i też podkreślę: chrześcijan różnych wyznań, blisko współpracujemy z Polska Radą Ekumeniczną, to jest namysł chrześcijan tutaj, w Polsce, nie tylko katolików. Więc to jest takie laboratorium doświadczania Kościoła, które wcale nie jest proste. Usiąść razem: świeccy i księża, kobiety i mężczyźni, chrześcijanie różnych wyznań, osoby również niepraktykujące. Dzisiejsze wyzwania są wspólne dla nas wszystkich i sądzimy, że odpowiedzią na nie jest również wspólne dążenie do pokoju, odwaga pokoju, budowanie pokoju.

Widzimy, że te wyzwania to nie tylko to nie tylko wojny, ale też właśnie choćby zmiany klimatyczne, nierówności ekonomiczne – z jednej strony dążenie do maksymalizacji zysków, z drugiej coraz większe ubóstwo. Z kolei ten zewnętrzny brak stabilności mocno się wiąże z wewnętrznymi niepokojami, lękami, trudnościami w budowaniu trwałych więzi.

Wszystkie z pozoru oderwane od siebie cząstki składają się rzeczywiście w całość. Wspominała pani o wolontariacie, z którym mamy problem. Bardzo często ludzie po pandemii przestali angażować się w różne inicjatywy, mamy też problem z relacjami, z tym, żeby ludzie gromadzili się i działali w jednej grupie. Jak stworzyć taką przestrzeń, żeby rzeczywiście ten problem tego indywidualizmu gdzieś za zwalczyć?

Właśnie ta „Sztuka trwałych więzi” to też będzie jeden z obszarów XII Zjazdu Gnieźnieńskiego.

Powiem z doświadczenia Fundacji Świętego Józefa, co było dla mnie też odkryciem epokowym, że w jakimś sensie najważniejszym działaniem Fundacji jest słuchanie, jest poświęcenie czasu tym, którzy przychodzą. Osobom skrzywdzonym, osobom pracującym ze skrzywdzonymi. I zobaczyłam, że to działa, że nagle pewna nieufność zostaje przełamana. Tak, bałam się, pracując w Kościele Katolickim, że nikt do nas się nie zwróci o pomoc, nikt do nas nie przyjdzie. No, bo właśnie, czego się może spodziewać w Kościele? To na pewno jest pozorowane działanie, nic się nie wydarzy. I na pewno się bałam na początku, jak to będzie? Na pewno nikogo z tych, którzy mogli wątpić w dobrą wolę kościelnych instytucji samym gadaniem bym nie przekonała, że tak mamy nadzieję na jakieś zmiany, że jest w Kościele chęć zmiany. Nie. Mogłam to tylko pokazać właśnie postawą, zachowaniem, działaniem.

Czyli to, co wydaje się takie proste, czyli spotkanie okazuje się jak zawsze fundamentem.