Tekst powstał na podstawie rozmowy w podcaście Kultura Poświęcona – audycji Klubu Jagiellońskiego na czasy postchrześcijańskie, czyli takie, które chcą, ale nie potrafią zapomnieć o Bogu.

Piotr Kaszczyszyn: Czy rzeczywiście jest tak, jak w tytule książki Heidta „Anxious Generation”, że dzisiaj mamy do czynienia z „pokoleniem lęku” wśród tak zwanych „Zetek”? Czy może tak naprawdę ten lęk dotyka nie tylko 20-latków, ale do nas wszystkich? A może jest w tym lęku jest coś z jakiejś przesady albo teatralnej pozy?

Marcin Kędzierski: Doświadczenie lęku nie jest czymś absolutnie nowym i unikatowym. Tuż przed rozmową wspominaliśmy „Pressje” z 2017 roku, które miały tytuł: „Suma wszystkich strachów”, gdzie także o tych lękach rozmawialiśmy. Jan Paweł II 22 października 1978 roku zaczął swój pontyfikat od słów „Nie lękajcie się!”

Czyli lęk jest czymś ponad pokoleniowym i można sobie zadać pytanie: co się stało, że dzisiaj ten lęk odczuwamy mocniej? Wcale nie żyjemy w radykalnie bardziej niebezpiecznych czasach niż choćby kilkadziesiąt lat temu. Ludzie w czasie nawet konfliktu zimnowojennego żyli w perspektywie wojny nuklearnej i wydaje się, że to zagrożenie było wówczas większe niż dzisiaj. Jakość życia, jakość opieki medycznej była gorsza niż dzisiaj, średnia długość życia była dużo krótsza. Dlaczego dziś mówimy o tych lękach? Dlaczego żyjemy w takiej kulturze lęku? 

Moim zdaniem najbardziej zmienił się sposób postrzegania rzeczywistości. Tutaj dużą rolę odgrywają media społecznościowe, przez które o tych złych wydarzeniach dowiadujemy się szybciej, mamy wrażenie, że wokół nas dzieje się samo zło. Wydarzenia, które kiedyś do nas nie docierały, bo nie było masowych mediów, dzisiaj docierają lotem błyskawicy.

Bartosz Brzyski: Tak, mamy do czynienia z rewolucją informacyjną i nasze umysły dokonują jakiegoś błędu poznawczego. Dociążają te informacje, które są negatywne, które mocniej oddziałują emocjonalnie. Emocja-informacja to się gdzieś pokrywa i wzbudza w nas ogromny lęk, sprawia, że problemy, zagrożenia wydają się dużo większe niż są w rzeczywistości.

Ale też każde pokolenie miało swoje lęki. Niedawno była to dziura ozonowa, zagłada nuklearna albo zimna wojna. Widzę taką różnicę, że o ile dla naszego pokolenia, roczników 80-tych, 90-tych, realną obawą było ubóstwo czy brak pracy, o tyle nie żyliśmy w strachu przed wojną. Po zwycięstwie demokracji liberalnej miał nastać pokój. Dorastaliśmy w poczuciu, że widmo wojny zostało odsunięte i nie musimy o tym myśleć. Upadek tego wyobrażenia, że wojna nie wydarzy się już nigdy, podkopał mocno nasze poczucie bezpieczeństwa. Nawet nie zmieniła tego np. inwazja na Irak albo World Trade Center, czy jakieś zamachy w Europie Zachodniej, bo wydawało się nam, że to jednorazowe incydenty albo wydarzenia odległe, gdzieś na peryferiach świata, kogo to z perspektywy zachodu obchodzi. Inaczej, gdy pełnoskalowa wojna toczy się tuż obok.

Upadł pewien mit. Zostało nam obiecane, że pewne rzeczy nie wrócą i rozprawialiśmy się z tym raz na zawsze. Wojna w pobliżu narusza pewien konsensus, tabu, które obowiązywało jeszcze przez ostatnie ok. 20 lat w mainstreamie medialnym i w debacie publicznej.‍

Piotr Kaszczyszyn: Widzę w waszych wypowiedziach pewne napięcie. Istnieją obiektywne, zewnętrzne czynniki, triggery, które oddziałują na ludzi i społeczeństwa. Teraz jest wojna, wcześniej mieliśmy pandemię. Ale wydaje się, że to jest coś stałego, nie ma w tym nic wyjątkowego. To, co byłoby wyjątkowe, to ten czynnik subiektywny. Czyli z jednej strony jest zagrożenie zewnętrzne, obiektywne, a z drugiej – lęk, coś subiektywnego.

Marcinie, powiedziałeś o tej ekspozycji na złe wiadomości i przekonaniu, że na świecie dzieje się tylko zło w połączeniu z social mediami. To nasunęło mi myśl, że ta kruchość współczesnego pokolenia może być konsekwencją jakiejś wojny behawioralnej, mówiąc metaforycznie. Jesteśmy jakby atakowani tym lękiem i strachem przez tą infrastrukturę, w której na co dzień funkcjonujemy. To przede wszystkim sprawia, że dzisiaj lęk jest w kulturze szczególnie mocno eksponowany.

Marcin Kędzierski: Strach towarzyszył ludzkości od zarania dziejów i był też traktowany jako narzędzie do sprawowania władzy, do rozgrywania polityki. Ale to, co wyróżnia współczesność, to sposób, w jaki doświadczamy tych zjawisk. Jacek Dukaj mówi o „erze bezpośredniego transferu przeżyć”. Dzisiaj jesteśmy w stanie – już nie tylko przez słowa czy tekst – odbierać bodźce wręcz sensualnie, wzrokowe i słuchowe, możliwe że przyszłości także innych zmysłów i stajemy się takimi „przeżywaczami”.

Współczesna kultura, media i cały przemysł kreatywny ale także polityka czy marketing polityczny robią wszystko, abyśmy stali się takimi sensualnymi „przeżywaczami”. Dukaj wskazuje, że wszystkie te dziedziny czerpią garściami z doświadczeń branży pornograficznej. To ona rozpoczęła tą ścieżkę docierania w takim sensie bardzo zmysłowym, sensualnym do naszych głów. I my dzisiaj stajemy się takimi sensualnymi przeżywaczmi rzeczywistości. To sprawia, że całkowicie albo bardzo radykalnie ograniczamy racjonalnalność. Na końcu tej opowieści 95% społeczeństwa już w ogóle nie będzie używało rozumu, tylko ograniczy się do odbieranie bodźców i przeżywania emocji.

Bartosz Brzyski: Wydaje mi się, że to jest kluczowe w kontekście lęku: na ile w tej erze bezpośredniego transferu przeżyć, które nie są zapośredniczone przez rozum, są samą percepcją, jesteśmy w stanie radzić sobie z lękiem? Wydaje się, że jedyną radą jest po prostu odciąć się od tego, co ci szkodzi. To jest to, co Marcin w tym swoim ostatnim felietonie postuluje i uważa za receptę, jak rozumiem. 

Podobnie jak przy wspomnianej obietnicy końca wojen i wiecznego pokoju, tak samo w tym wypadku nowoczesność obiecuje zniesienie lęków, że wszystkie nasze lęki będzie w stanie jakoś zmienić w zabawę, przyjemność, farsę. Ale widzimy wyraźnie, że to nie działa.

Marcin Kędzierski: Co do fragmentu Ewangelii Mateusza (Mt 5) – jeśli twoja ręka jest ci przeszkodą to ją odetnij, jak oko ci jest przeszkodą, to jej wyłup – przecież to nie chodzi o to, żeby sobie to oko wyłupić albo żeby sobie tę rękę odciąć, tylko żeby to oko czy czy tę rękę wykorzystać do innych celów. Bo jeżeli my odetniemy się od mediów społecznościowych albo odetniemy się od tego świata, to pozostaje jakaś pustka – i to nie jest odpowiedź. Odpowiedzią nie jest samo unikanie zła, tylko szukanie jakichś alternatywnych przestrzeni. W odpowiedzi na przestrzenie niepokoju, stworzenie alternatywnych przestrzeni pokoju.

Piotr Kaszczyszyn: Ten współczesny lęk jest postmaterialny, taki niedookreślony, trochę bardziej duchowy, nawiedza nas nieraz w momentach niespodziewanych. Może być też rodzajem odreagowania jakichś sytuacji stresowych. Niby znamy źródło, a ostatecznie nam ono umyka. Proces terapeutyczny czasami potrafi trwać miesiącami albo latami i też źródło lęku, traumy ostatecznie może umykać nam w tej podświadomości czy nieświadomości.

Powiedzieliście, że nowoczesność obiecywała uśmierzyć nasze lęki – wewnętrzne, ludzkie, egzystencjalne. Ten wymiar polityki wydaje mi się ciekawy w tym kontekście, bo polityka w nowoczesności jest narzędziem prometejskim. I tutaj do głowy przychodzi mi przychodzi mi zestawienie dwóch rodzajów polityki, które w Polsce w ostatnim czasie mogliśmy sobie zobaczyć. Z jednej strony to jest raport z 2022 roku, autorstwa Sławomira Sierakowskiego i Przemysława Sadury. Jego autorzy twierdzili właśnie w kontekście zalęknionego polskiego społeczeństwa, że Polacy wyczekują polityka-terapeuty, który uśmierzy nasze lęki. To mi się od razu skojarzyło, trochę prześmiewczo oczywiście, z postacią Szymona Hołowni płaczącego nad konstytucją, który przez jakiś czas na takiego terapeutę, depolaryzatora się pozycjonował. Ale dzisiaj raczej mamy do czynienia z przejściem od polityka-terapeuty, który ma uśmierzać jakieś postmaterialne lęki, do „polityka-kaprala”. Mam na myśli oczywiście Donalda Tuska i przesunięcie akcentu na bezpieczeństwo militarne. Ale nadal sednem polityki wydaje się zapewnianie bezpieczeństwa, uśmierzanie lęków.

Czy w takim razie także i dzisiaj w Polsce prawdziwą stawką w naszej polityce jest zarządzanie lękiem, odpowiadanie na lęk, uśmierzanie lęków? Czy w takim razie liderzy polityczni mają działać trochę jak jakiś rodzaj środków przeciwbólowych?

Marcin Kędzierski: Zestawiłeś, Piotrze, te dwie postaci czyli polityka terapeutę i polityka kaprala, a ja powiem: „they are the same picture”. To są dwie strony tej samej monety. Najpierw tworzymy zagrożenie, żeby powiedzieć: to my będziemy was z tego zagrożenia leczyć. Musimy te lęki wzbudzić, żeby móc wejść w rolę terapeuty i to jest jedna strategia, to nie są w ogóle dwie różne wizje. Gdy Donald Tusk mówi o zagrożeniu imigracją: mogą przyjść obcy niczym w „Grze o tron” i nas wszystkich pozabijać, to równocześnie mówi: ale ja będę tym strażnikiem, który sprawi, że nikt do nas nie dotrze i ja obronię was przed tymi strasznymi obcymi. Więc to jest jedna opowieść. Ten element „kapralski” jest taką fazą przygotowawczą do pokazania twarzy terapeuty albo zbawcy.

Napisaliśmy przed dwoma laty w Centrum Polityk Publicznych Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie raport „Suma wszystkich strachów”. Mówiliśmy w nim o „sekurytyzacji” polityki, moglibyśmy to przetłumaczyć jako „ubezpiecznianie”. Każdy wymiar polityki publicznej może być dzisiaj przedstawiany właśnie przez pryzmat retoryki bezpieczeństwa. W tym raporcie analizowaliśmy trzy wymiary czyli kwestię zdrowia a dokładniej „bezpieczeństwa zdrowotnego”, energetyki – „bezpieczeństwa energetycznego”, no i kwestię obrony właśnie – „bezpieczeństwa militarnego”.

Bartosz Brzyski: Pojęcie „poczucia bezpieczeństwa” wydaje mi się kluczowe. Z perspektywy zarządzania emocjami wystarczy stworzyć komuś taki psychologiczny komfort i opowiadać o tym, że jest bezpieczne albo obiecywać bezpieczeństwo i nie musi mieć to potwierdzenia w rzeczywistości. Donald Tusk jest świetnym przykładem takiego polityka, który bardzo zręcznie wykorzystuje te lęki. Niekoniecznie oferuje w zamian jakąkolwiek politykę, ale daje właśnie taki komfort, poczucie, że jest ktoś kto diagnozuje. Wystarczy że Donald Tusk pojedzie na tereny zalewowe i powie: ja widzę, że jest zalane i będę myślał o tym, żeby to zostało zrobione – i już się czujemy bezpiecznie. A czy za rok ktoś tam pojedzie i sprawdzi czy coś się wydarzyło, to już nie jest ważne, bo każda emocja dzieje się tu i teraz. To jest właśnie ten bezpośredni transfer lęków.

Marcin Kędzierski: Zwróć uwagę, że powódź była bardzo niedawno. Pamiętam, że powódź w roku 1997 przeżywaliśmy przez kilka miesięcy. Czy dzisiaj ktoś w ogóle pamięta w debacie publicznej o powodzi? To jest jakby doświadczenie tak bliskie jak… dinozaury, mniej więcej w podobnych rejestrach czasowych.

Bartosz Brzyski: Podobnie: wojna na Ukrainie bardzo szybko zakończyła pandemię. Pojawił się nowy lęk, którym trzeba było zarządzić i przestaliśmy się przejmować tym poprzednim.

Piotr Kaszczyszyn: Odnosząc się do Marcina, ten trend „sekurytyzacji”, „ubezpieczniania” przenika różne aspekty życia. Mówiliśmy o demografii, o rodzinie – przypomniał mi się nasz odcinek z Karoliną Pilawą o zjawisku tak zwanego „helikopterowego rodzicielstwa”. To też jest przecież logika „ubezpieczniania” i pewnego rodzaju kontroli nad dziećmi. Takich obszarów pewnie dałoby się w naszym życiu społecznym znaleźć więcej. 

Bartku, powiedziałeś o tym paradoksie, który celnie oddaje jakieś fundamentalne napięcie.

Marcin Kędzierski: Kontynuując temat sprawczości i podmiotowości, odwołam do trwających przygotowań do XII Zjazdu Gnieźnieńskiego, w które jestem zaangażowany. Od samego początku było dla nas jasne, że to, co jest takim społecznym oczekiwaniem, to właśnie jest ta tęsknota za sprawczością i podmiotowością i przerażenie tym determinizmem – hasła takie jaki: koniec historii, apokalipsa, ostatnie pokolenie. Atakuje nas narracja, że to wszystko już zmierza tylko do beznadziejnego końca, że nie ma nadziei…

A jednak zbliża się rok jubileuszowy, który papież Franciszek ogłosił pod hasłem nadziei. Papież mówi, że mamy być „pielgrzymami nadziei” – to też bardzo mocno też było obecne wśród nas, osób które współorganizują ten Zjazd Gnieźnieński.

Pisałem parę lat temu o końcu katolickiego imaginarium. To też było bardzo ciekawe, bo ja w tym tekście, w ostatnim akapicie wyraźnie wskazałem, że ten koniec jest dla nas tak naprawdę szansą zobaczenia, że rzeczywistość jest w naszych rękach. A to się w ogóle nie przebiło w debacie publicznej. Główne komentarze skupiły się na tej diagnozie końca imaginarium. To, że to tak dotknęło tej społecznej emocji, nie jest przypadkiem, bo w ludziach faktycznie jest takie przekonanie apokaliptyczne, że ta rzeczywistość jest zdeterminowana, że chrześcijaństwo się kończy, świat się kończy, nic już nie będzie, tylko wojna – że to jest nieuniknione. Ale to ma taką moc samospełniającej się przepowiedni – chodzi o to, żeby przerwać tą spiralę, pokazać, że mamy w sobie sprawczość. Żeby tworzyć te przestrzenie pokoju, mierzyć się z naszymi lękami, dotknąć naszych tęsknot. 

Nieoczywisty przykład: boimy się migrantów, że do nas przyjdą i nam coś zabiorą, a jednocześnie mamy obawę, że w Polsce nie rodzą się dzieci, jesteśmy coraz bardziej samotni. A może da się te dwie emocje połączyć? Przybywają oczywiście z różnych kręgów kulturowych, nie mówię, że nie ma problemów z integracją, ale może z tymi imigrantami moglibyśmy stworzyć wspólnotę? Moglibyśmy zaopiekować się nimi, dać im pewną przestrzeń bezpieczeństwa, którego potrzebują, a jednocześnie oni mogą nam pomóc wypełnić pustkę samotności. Czyli możemy nasz lęk przekuć w zaspokojenie jakieś tęsknoty, która jest głęboko w nas zakorzeniona. 

Bartosz Brzyski: U Mateusza jest taki cytat: „Błogosławieni, którzy wprowadzają pokój albowiem oni będą nazwani synami Bożymi” – kontrapunktem dla lęku, dla niepokoju jest ten pokój i ci, którzy go wprowadzają.

Czytałem niedawno książkę „Współczesna rodzina” Helgi Flatland, skandynawskiej autorki. Fabuła przedstawia szok dorosłych dzieci, kiedy dowiadują się, że ich 70-kilkuletni rodzice się rozwodzą. Teoretycznie główna bohaterka powieści, dorosła kobieta już nie powinna specjalnie tym żyć, bo ma swoją rodzinę, ale dla niej to było rozpadem świata, który chciała cały czas mieć jako taki punkt odniesienia, wzór, dający pewność że istnieje coś niezmiennego w życiu. To mi się skojarzyło z tym, co Marcin mówił o obiadach u babci. Faktycznie, jak zabraknie takich punktów, do których możemy się cofnąć i tam od 30 czy 50 lat cały czas stoją te same meblościanki, kubeczki, jest ta babcia i w tym zagubieniu zawsze możemy wrócić i spróbować to wszystko naprawić, uratować związek, bunty młodzieńcze odkręcić – to dojdzie chyba już do całkowitej społecznej zmiany, w której nie będzie takiego lądu, z którego wiemy że wypłynęliśmy i że można zawinąć jeszcze do tego portu. W Polsce Wigilia ciągle ma trochę taką funkcję, cały czas mamy ten punkt taki w kulturze w tym imaginarium, którego koniec Marcin obwieścił – że jednak możemy do niego wrócić i spróbować trochę zbudować się na nowo od takich podstaw.

Wracając do Ewangelii Mateusza: wydaje mi się, że

Marcin Kędzierski: Jeśli mogę jeszcze coś dodać w kwestii „helikopter parenting”, o które Piotr pytał – nie robię tego często, ale myślę, że to jest okazja, żeby się odnieść do osobistego doświadczenia ojca wielodzietnej rodziny, bo też wiele uczy. Kiedy się ma jedno albo dwoje dzieci, może się jeszcze wydawać, że jesteśmy w stanie zaspokoić ich potrzeby. Ale kiedy dzieci pojawia się więcej, czwórka, piątka, szóstka, to już wiemy, że tego nie potrafimy. Jeżeli coś by się stało nagle czwórce czy piątce dzieci, to my nie damy rady po prostu jako rodzice, bo nas zabraknie.

Piotr Kaszczyszyn: A propos przestrzeni pokoju przyszło mi do głowy takie pojęcie robocze „mikrosprawczości”, to znaczy odnalezienia w sobie przestrzeni prywatnych, bardziej takich osobistych albo rodzinnych, w tym naszym najbliższym kręgu relacyjnym. Trochę to brzmi jak „posprzątaj swój pokój” Jordana Petersona – celowo prowokuję. Chodzi o to, że najpierw musimy oczyścić tę najbliższą przestrzeń, na którą mamy wpływ bezpośredni, żeby odzyskać wewnętrzne poczucie sprawczości, tak aby w kroku drugim wpływać na kolejne obszary życia.

Kilka odcinków temu w Kulturze Poświęconej rozmawialiśmy z prof. Matczakiem i Marcinem Makowskim na kanwie ich wywiadu rzeki „Koniec świata jaki znamy”. Marcin Makowski mówił coś podobnego, szukał jakiejś odtrutki i rozwiązania na to poczucie zagubienia w przestrzeni publicznej i w tym naszym cywilizacyjnym chaosie. On też wskazywał właśnie na rzeczy z dziedziny mikrosprawczości od kwestii rodzinnych, przez rower, po grę w Heroes III. Mówię o tym, bo mam poczucie, że w naszej współczesnej kulturze widzimy jakiś zwrot ku realizacji takich prostych potrzeb – rodzinności, prywatności i że to może być jakiś rodzaj odtrutki czy ucieczki od tego poczucia chaosu, lęku, zagubienia w życiu publicznym.

Marcinie, wspomniałeś o bezradności. Wcześniej mówiłem o życiu jako projekcie i mam poczucie, że to jest kontrpropozycja. Tu od razu przyszło mi do głowy pojęcie zawierzenia – to znaczy, że zamiast próbować nad wszystkim panować, puszczamy lejce, przestajemy traktować życie tylko w kategoriach nauki o zarządzaniu i akceptujemy naszą niezdolność do pełnej kontroli.

Na koniec jeszcze mam takie skojarzenie stricte konfesyjne. Wydaje mi się, że jakoś symbolicznie taka figura nad całą naszą rozmową się unosiła – czy to, gdy mówiliśmy o lęku, „ubezpieczaniu” i sekurytyzacji tak w życiu rodzinnym jak i publicznym – to jest kwestia Opatrzności Bożej. Na takim postchrześcijańskim poziomie te wszystkie nasze świeckie praktyki są próbą zapełnienia braku po wierze w Bożą Opatrzność. Po tym przekonaniu, że choć jesteśmy wolnymi podmiotami, to jest też „wyższa instancja duchowa”, której możemy się zawierzyć. Wygląda na to, że potrzebujemy połączenia tych dwóch elementów. Trochę jak ta struktura i agencja, o której ty mówiłeś, Marcinie, w kontekście Marksa. Z jednej strony mamy tę sprawczość, a z drugiej strony mamy poczucie, że jesteśmy zaopiekowani. Ty też, Bartku, mówiłeś o wewnętrznym napięciu w życiu osobistym i w życiu społecznym. Sądzę, że Opatrzność Boża byłaby odpowiedzią na to napięcie.

Marcin Kędzierski: Myślę, że jest jakiś powód, dla którego ludzie uprawiają sporty ekstremalne. Nie dlatego, że są bezpieczne, tylko dlatego, że dają im sens życia. Dla mnie rodzicielstwo jest takim sportem ekstremalnym, ale ja bym nie powiedział, że my mamy dzisiaj uciekać do życia rodzinnego i zamykać się tylko w takich małych przyjemnościach.

To zawierzenie może dotyczyć także wyjścia do lokalnej wspólnoty. Szukamy też wsparcia w przekraczaniu siebie i niekoniecznie budowaniu tylko swojej małej prywatności, ale też „lokalnej publiczności”, tzn. przestrzeni społecznej, gdzie możemy się zawierzyć.

Bartosz Brzyski: To, co dziś wydaje się radykalnie różne niż w przeszłości, to szybkość zmian. Często rodzice mają poczucie, że dziećmi trzeba się zaopiekować tu i teraz, dać im jak najwięcej uwagi, opieki kompetencji. Niekoniecznie myśli się o tym, że to jest taki okres, w którym trzeba wyposażać dziecko, żeby później poradziło sobie w rzeczywistości, której nie jesteśmy w stanie przewidzieć. To, co się dzieje wokół jest w sprzeczności z tym, co próbujemy robić. Próbujemy zapewnić bezpieczeństwo, a tak naprawdę nasze dzieci będą żyć w zupełnie innej rzeczywistości. Może zamiast ochraniać, to żeby czuć się bezpiecznie powinniśmy być takimi marynarzami na otwartym morzu, łapać fale i próbować sobie radzić ze sztormami i tego uczyć.

Marcin Kędzierski: Ja bym na to inaczej spojrzał z perspektywy rodzica.

Tekst powstał na podstawie rozmowy w podcaście Kultura Poświęcona – audycji Klubu Jagiellońskiego na czasy postchrześcijańskie, czyli takie, które chcą, ale nie potrafią zapomnieć o Bogu.